امام صادق (ع)

«اَلا اُحَدِّثُک بِمَکارِمِ الاَخلاقِ؟ الصَّفحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساةُ الرَّجُلِ اَخاهُ فی مالِهِ وَ ذِکرُ اللّه کثیراِ»

آیا به شما بگویم که مکارم اخلاق چیست؟ گذشت کردن از مردم، کمک مالی به برادر (دینی) خود و بسیار به یاد خدا بودن. 

(معانی الأخبار، ص 191)

جایگاه عفو

نیاز انسان به هم نوع خویش و ضرورت زندگی اجتماعی برای او از یک سو، و تفاوت های متنوع آنان با یکدیگر از سویی دیگر، جایگاه و اهمیت عفو و بخشش از خطاهای یکدیگر را نشان می دهد؛ زیرا برقراری رابطه دوستانه و صمیمی بین هم نوعان بدون عفو و گذشت، امکان ندارد. در این میان، آیات فراوانی که متضمن توصیه ها و راهکارهای ایجاد رابطه صمیمی و پایدار بین مؤمنان است، اهمیت فراوان این موضوع را از منظر قرآنی حکایت می کند؛ مانند آیاتی که عفو و صفح را در تعاملات برادران ایمانی، بارها توصیه کرده است.[2] آیه ذیل یکی از آیاتی است که عفو را رفتاری خداپسندانه و با پاداشی بزرگ، معرفی کرده است: وَ جَزاءُ سَیئَةٍ سَیئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یحِبُّ الظَّالِمِینَ.[3] هر بدی را مجازاتی است همانند آن، ولی هر کس ببخشد و راه آشتی در پیش گیرد، مزدش با خداست؛ زیرا که او ستمکاران را دوست ندارد.

این آیه زیبا، انسان را به بخشش و صلح و آشتی بین هم نوعان فرا می خواند و از آن جا که پاداش آن را بر عهده ذات مقدس پروردگار می داند، بزرگی و اهمیت این رفتار پسندیده را اشاره کرده است. پیامبر خدا (ص) در معنای این آیه فرموده است: إذا عَنَّت لَکم غَضبَةٌ فَادرَؤوها بِالعَفوِ؛ إنَّهُ ینادی مُنادٍ یومَ القِیامَةِ: مَن کانَ لَهُ عَلَی اللّهِ أجرٌ فَلْیقُمْ، فَلا یقومُ إلّا العافُونَ، ألَم تَسمَعوا قَولَهُ تَعالی: فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ.[4]

هر گاه خشمی برای شما پیش آمد، با عفو و گذشت آن را از خود دور کنید؛ زیرا در روز رستاخیز آوازدهنده ای جار می زند: هر که به گردن خدا مزدی دارد، برخیزد. و کسی جز بخشایندگان برنخیزند. آیا سخن خداوند متعال را که می فرماید «پس، هر که ببخشد و آشتی ورزد، مزدش با خداست» نشنیده اید؟ همچنین در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده است: إذا کانَ یومُ القِیامَةِ نادی مُنادٍ: مَنْ کانَ أجرُهُ عَلَی اللّهِ فَلیدخُلِ الجَنَّةَ.[5] هنگامی که قیامت فرا رسد منادی ندا دهد: هر کس پاداشش بر عهده خداست، به بهشت داخل می شود. یکی دیگر از آیات دلالت کننده بر مطلوبیت و اهمیت عفو، آیه 134 سوره آل عمران است: الَّذِینَ ینْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ. در این آیه، انفاق در حال تنگدستی و گشادگی یا در حال خوشی و اندوه،[6]فروخوردن خشم هنگام جوشش آن و مراقبت از غیظ خود به گاه مواجهه با ناجوانمردی و جفای اطرافیان، و عفو و بخشش آنان و صرف نظر از انتقام و تلافی، سه صفتی است که خدا برای پرهیزکاران بر شمرده است و در پایان، خود را دوستدار این گروه از بندگان خویش اعلام می دارد. اعلام دوستی با این بندگان، نشانگر اهمیت این صفات برجسته اخلاقی است. اما نکته جالب توجه در این آیه آن است که همه صفات یاد شده، برای حُسن تعامل با هم نوعان و تقویت رابطه با برادران ایمانی است. نکته جالب تر آن که بر اساس این آیه، کسب محبوبیت در پیشگاه پروردگار فقط از راه عبادت و بندگی و اصلاح رابطه بنده و خدا نیست، بلکه از طریق اصلاح رابطه بنده با هم نوعان بویژه برادران ایمانی نیز میسّر است. این پیام آیه، اهمیت حُسنِ رابطه میان فردی و تحکیم روابط اجتماعی میان مؤمنان را در آموزه های دینی حکایت می کند. نکته سوم آن که این فضایل اخلاقی سه گانه، آن هنگام ارزش والایی دارند که مؤمنان به آن پیراسته باشند؛ زیرا خداوند در این آیه در مقام برشمردن صفات پرهیزکاران است.[7] و پس از آن که مؤمنان را خطاب و آنان را به اطاعت از خدا و رسولش دعوت می کند، این صفات اخلاقی را برای آنان بر می شمرد. از مجموع سه فضیلت اخلاقی یاد شده «احسان» شکل می گیرد و عامل به این رفتارها «محسن» (نیکوکار) و البته محبوب خداست.

پی نوشت ها

[1] شورا: 40.

[2] بقره: 109: فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یأْتِی اللَّهُ بِأَمْرِهِ؛ زخرف: 80: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ.

[3] شورا: 40.

[4] اعلام الدین، ص 337؛ منتخب میزان الحکمة، ج 2، ص 698، ح 4324.

[5] شعب الایمان، ج 6، ص 315، ح 8313؛ مجمع البیان، ج 9، ص 58.

[6] ر. ک: مجمع البیان، ج 2، ص 837؛ تفسیر الکاشف، ج 2، ص 158.

[7] ر. ک: التفسیر المبین، ص 84؛ تفسیر الکاشف، ج 2، ص 158.